در آستانه روز جهانی موزه و میراث فرهنگی و به میزبانی موزه فرش آستان قدس رضوی، کارگاه آموزشی «بررسی نقش و نشان معنویت و هنر دینی در فرش ایرانی» برگزار شد.

در این کارگاه آموزشی که 24 اردیبهشت 1402 در محل موزه فرش آستان قدس رضوی برگزار شد، دکتر حمید کارگر محورهایی همچون «حضور فرش در آیین‌ها و مناسک دینی»، «حضور فرش در اماکن مذهبی»، «داشتن کاربری‌های آیینی و مذهبی»، «پیوند فرش با وقف و نذر»، «بافت فرش با مضامین دینی»، «نقش باورها و اعتقادات دینی در فرش» و «نمادها و نشانه‌های دینی بر فرش» را مورد واکاوی قرار داد.

این پژوهشگر هنر و رسانه به ذکر نمونه‌هایی از حضور فرش در آیین‌های مذهبی پرداخت و گفت: گرچه استفاده از فرش در مراسم سوگواری اهل بیت(ع) یا تعزیه‌خوانی‌ها برای ما آشناست اما برخی از آئین‌های خاص به‌طور ویژه با فرش ایرانی پیوند خورده‌اند. برای نمونه آئین سنتی و مذهبی قالیشویان در مشهد اردهال یا آئین گیون ماتسوری در ژاپن در این شمارند.

وی افزود: در آیین قالیشویان فرش به‌عنوان نمادی از پیکر علی بن محمدباقر(ع) هر سال با تشریفات خاصی از محل استقرار خود خارج می‌شود و با چوب‌گردانی اهالی فین کاشان تطهیر شده و باز به جای خود باز می‌گردد و در آیین گیون ماتسوری نیز با قدمتی بیش از هزار سال، فرش بر ارابه‌ای نصب شده و به نیت دفع بلا و بیماری و با شباهت به آیین نخل‌گردانی گردانده می‌شود.

مدير عامل شركت فرش آستان قدس رضوى با اشاره به مفروش شدن اماکن مذهبی توسط فرش‌های دست‌باف ایرانی گفت: نه تنها مصلی‌ها، حرم‌ها و بقاع متبرکه بلکه کلیساها و کنیسه‌های فراوانی در ایران و دیگر کشورها از فرش ایرانی استفاده می‌کنند.

کارگر از قرابت فرش ایرانی با معماری اماکن مذهبی نیز گفت و ادامه داد: افزون بر هماهنگی طرح و نقشه فرش‌ها با کاشی‌کاری و سایر عناصر بصری این اماکن، شاهد کاربری‌های دیگری نیز در فضاهای مذهبی برای فرش هستیم که از جمله می‌توان به آویز شدن در ورودی‌های مکان‌های مقدس به عنوان پرده یا استفاده به عنوان سجاده برای ادای نماز اشاره کرد.

وی درباره پیوند وقف و نذر با فرش ابراز داشت: نام فرش به عنوان عنصر ثابت در موقوفات مرتبط با مکان‌های مذهبی ذکر شده به‌گونه‌ای که واقفان با وقف فرش از یک‌سو ارادت مذهبی خود را نشان می‌دادند و از سویی دیگر نیاز اماکن متبرکه را مرتفع می‌ساختند و نذر قالیبافان برای بافتن فرش ویژه مکان‌های مذهبی نیز در همین چارچوب قابل اشاره است.

این مدرس دانشگاه در نزدیکی فرش با مضامین و مفاهیم مذهبی به موضوع مرگ‌اندیشی اشاره کرد و گفت: استفاده از فرش روی مقابر، قرار گرفتن تابوت روی فرش، تکاندن گرد و غبار فرش بر روی تابوت اموات به نشانه همراه شدن غبار پای زائران اماکن مقدس با پیکر اموات نمونه‌هایی از این قرابت است.

حمید کارگر در ادامه به  برخی از نمادها و نشانه‌های موجود در فرش پرداخت و گفت: نماد و نشانه‌ها و مفاهیم فراوانی در فرش ایرانی به‌کار رفته‌اند که هرکدام به نحوی به معنویت و اعتقادات خاصی اشاره دارند. برای نمونه در فرش ایرانی میل به مرکز وجود دارد؛ بدین معنا که حرکت از حواشی و پیرامون شروع می‌شود و به مرکز و متن می‌رسد. نقش‌ها از مرکزیتی تبعیت می‌کنند، فرم‌ها در پیرامون دایره مرکزی متضمن مفهوم نقصان هستند و به هنگام تبدیل به مرکز، گویی به‌نوعی کمال دلالت دارد. لچک‌ها و گل‌های پراکنده در ترنج کامل می‌شوند. این کمال‌گرایی متضمن مفهومی دینی است که بر فرش ایرانی رخ نموده است.

عضو انجمن علمی فرش ایران همچنین افزود: در فرش ایرانی وحدت و کثرت وجود دارد؛ یعنی اسلیمی‌ها، ختائی‌ها و همه نقوش در عین تنوع و کثرت، از یک کلِ واحد تبعیت می‌کنند و فرش نیز در نگاهی کلان حاصل از میلیون‌ها گره است که این گره‌ها در پیوند تار و پودها از کثرت به وحدت می‌رسد و کلّی واحد را شکل می‌دهند.

کارگر در بخش دیگری از سخنان خود به پیوند نقش گیاهان و حیوانات با باورهای دینی یا اساطیری پرداخت و اعداد و تکرار نقوش را نیز متضمن مفاهیمی ویژه برشمرد.

وی در این‌باره گفت: برای نمونه نقوش چهارگانه را می‌توان نماد چهار عنصر اصلی حیات یا چهار فصل سال است و از سوی دیگر تکرار برخی نقش‌ها در فرش ایرانی به منزلۀ چیزی شبیه ذکر بوده و نیز دستاویزی برای بافنده به شمار می‌آمده تا نیروهای ماورائی را به یاری بخواهد.

مدير عامل شركت فرش آستان قدس رضوى در ادامه به توصیف ارتباط برخی طرح‌ها و نقوش رایج در فرش‌های ایرانی از جمله نقش بته، نقش ماهی، طرح محرابی، طرح باغی و نقش درخت زندگی با هنر دینی پرداخت.

در حاشیه این کارگاه آموزشی از دار قالیبافی ساخته‌شده توسط شرکت فرش آستان قدس رضوی برای استقرار در موزه فرش آستان قدس رضوی رونمایی شد.

در آئینی رسمی 133 قطعه از دستبافته‌های شرق ایران و کشورهای همسایه به موزه فرش آستان قدس رضوی اهدا شد.

شامگاه یکشنبه 7 اسفند 1401 در آئینی با حضور قائم‌مقام آستان قدس رضوی و برخی از مدیران این آستان، دکتر سیدطاهر صباحی قالی‌ها، دستبافته‌ها و منسوجاتی از مجموعه شخصی خود را به موزه فرش آستان قدس رضوی اهدا کرد.

صباحی که از مجموعه‌داران فرش ایران است و کتاب‌های متعددی را درباره دستبافته‌های این سرزمین منتشر کرده است، با توصیف برخی از دستبافته‌های اهدایی خود اظهار امیدواری کرد موزه فرش آستان قدس به مدرسه‌ای برای آموزش و آشنایی بازدیدکنندگان با هنر فرش تبدیل شود.

او که مدیرمسئول مجله «گره» نیز هست همچنین گفت: این فرش‌ها و دستبافته‌ها بخشی از مجموعه‌ای است که در طول سال‌ها سفر و پژوهش از مناطق مختلف گردآوری کرده‌ام و می‌تواند به غنای این موزه کمک کند.

رییس سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در این مراسم گفت: پیش از این ۶۶۲ تخته فرش نفیس در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری می شد که با اهدای فرش‌های دکتر صباحی به ۷۹۵ تخته فرش رسیده است.

سیدجلال حسینی با تقدیر از اقدام صباحی در اهدای این دستبافته‌ها گفت: این سازمان و موزه به گواه سابقه دیرین خود می‌تواند امانت‌دار خوبی برای دستبافته‌ها باشد و کوشش خواهیم کرد موزه را از محلی برای نمایش به محلی برای تعامل و درس‌آموزی تبدیل کنیم.

مدیرعامل شرکت فرش آستان قدس رضوی نیز در رونمایی از آثار اهدایی با اشاره به کاستی‌ها در دانش فرش‌شناسی گفت: دستبافته‌های این سرزمین منحصر به کفپوش یا زیرانداز نبوده و در قالب‌های کاربردی دیگری همچون پرده، نمکدان، خورجین، رو اسبی، سفره و رختخواب‌پیچ هم در زندگی ایرانیان حضور داشته که مجموعه اهدایی می‌تواند این تنوع را گواهی دهد.

حمید کارگر همچنین افزود: با وجود دیرینگی هنر فرش در ایران، به علت ضعف در پژوهش‌های مرتبط با فرش، ما هنر خودمان را اغلب از دریچه چشم خاورشناسان غربی دیده‌ایم که شایسته است دانش‌ورزی و پژوهش در این وادی تقویت شود.

با همکاری موزه فرش و شرکت فرش آستان قدس رضوی، ضمن استقرار دار قالیبافی در این موزه، کودکان در قالب گروه‌های دانش‌آموزی و بازدیدهای متفرقه ضمن تماشای فرش‌های به نمایش درآمده در موزه، با فرایند بافت فرش آشنا می‌شوند.

همچنین «قصه‌گویی و روایت فرش»، «کارگاه کاردستی»، «نمایشگاه کتاب» و «برگزاری مسابقه با اهدای جوایز» از دیگر برنامه‌های پیش‌بینی شده در این رویداد است.

ویژه‌برنامه‌های هماهنگ‌شده برای کودکان و نوجوانان از شنبه شانزدهم مهرماه تا پنج‌شنبه بیست و یکم مهرماه 1401 (از ساعت 8 تا 12) در موزه فرش (حرم مطهر رضوی، صحن کوثر) برقرار است.

همزمان با هفته گرامی‌داشت موزه و میراث فرهنگی؛ در مراسمی با حضور قائم‌مقام تولیت آستان قدس رضوی، رئیس سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی و مدیرعامل شرکت فرش آستان قدس رضوی از این قالیچه کهنسال رونمایی شد.

این قالیچه نفیس به همراه فرش‌های ارزشمند دیگری پیش از این توسط شرکت فرش آستان قدس رضوی خریداری شده بود که اکنون برای نگهداری و نمایش بهینه در اختیار موزه آستان قدس رضوی قرار گرفته است.

قالیچه یادشده در ابعاد 141 در 185 سانتیمتر با تار و پود پنبه و پرز پشمی بافته شده و گل‌های شاه عباسی در طرح افشان آن خودنمایی می‌کند.

در حال حاضر 11 تخته فرش نفیس از دوران صفویه در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و گنجینه فرش‌هایی که به تازگی از سوی شرکت فرش آستان قدس رضوی در اختیار موزه قرار گرفته است نیز به تدریج به نمایش عمومی درخواهد آمد.

گفتنی است در این مراسم که روز دوشنبه 2 خرداد 1401 برگزار شد، از واقفان و پیشکسوتان موزه و میراث فرهنگی نیز تجلیل شد.