در شصت‌ویکمین نشست تخصصی هيئت انديشه‌ورز هنر و رسانه معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان «نقش و نشان هنر دینی در فرش ایرانی» واکاوی شد.
در آغاز این نشست که پانزدهم بهمن‌ماه 1400 به‌صورت وبینار برگزار شد، دکتر حمید کارگر به توصیف و تشریح جنبه‌های گوناگون هنر-صنعت فرش دست‌باف ایران پرداخت و در ادامه محورهای ارتباط این هنر با هنر دینی را برشمرد.
این پژوهشگر هنر و رسانه با اشاره به محورهایی همچون «حضور فرش در آیین‌ها و مناسک دینی»، «حضور فرش در اماکن مذهبی»، «داشتن کاربری‌های آیینی و مذهبی»، «پیوند فرش با وقف و نذر»، «بافت فرش با مضامین دینی»، «نقش باورها و اعتقادات دینی در فرش» و «نمادها و نشانه‌های دینی بر فرش»، هر یک از این محورها را واجد شرایط بررسی و پژوهش تفصیلی دانست.
حمید کارگر در ادامه به ذکر نمونه‌هایی از حضور فرش در آیین‌های مذهبی پرداخت و گفت: گرچه استفاده از فرش در مراسم سوگواری اهل بیت(ع) یا تعزیه‌خوانی‌ها برای ما آشناست اما برخی از آئین‌های خاص به‌طور ویژه با فرش ایرانی پیوند خورده‌اند. برای نمونه آئین سنتی و مذهبی قالیشویان در مشهد اردهال یا آئین گیون ماتسوری در ژاپن در این شمارند.
وی افزود: در آیین قالیشویان فرش به‌عنوان نمادی از پیکر علی بن محمدباقر(ع) هر سال با تشریفات خاصی از محل استقرار خود خارج می‌شود و با چوب‌گردانی اهالی فین کاشان تطهیر شده و باز به جای خود بارمی‌گردد و در آیین گیون ماتسوری نیز که قدمتی بیش از هزار سال دارد، فرش بر ارابه‌ای نصب شده و به نیت دفع بلا و بیماری و با شباهت به آیین نخل‌گردانی حضور دارد.
مدير عامل شركت فرش آستان قدس رضوى با اشاره به مفروش شدن اماکن مذهبی توسط فرش‌های دست‌باف ایرانی گفت: نه تنها مصلی‌ها، حرم‌ها و بقاع متبرکه بلکه کلیساها و کنیسه‌های فراوانی در ایران و دیگر کشورها از فرش ایرانی استفاده می‌کنند.
کارگر از قرابت فرش ایرانی با معاماری اماکن مذهبی نیز گفت و ادامه داد: افزون بر هماهنگی طرح و نقشه فرش‌ها با کاشی‌کاری و سایر عناصر بصری این اماکن، شاهد کاربری‌های دیگری نیز در فضاهای مذهبی برای فرش هستیم که از جمله می‌توان به آویز شدن در ورودی‌های مکان‌های مقدس به عنوان پرده یا استفاده به عنوان سجاده ویژۀ ادای نماز اشاره کرد.
وی درباره پیوند وقف و نذر با فرش ابراز داشت: نام فرش به عنوان عنصر ثابت در موقوفات مرتبط با مکان‌های مذهبی ذکر شده است به‌گونه‌ای که در دوره‌های مختلف تاریخی، واقفان با وقف فرش از یک‌سو ارادت مذهبی خود را نشان می‌دادند و از سویی دیگر نیاز اماکن متبرکه را مرتفع می‌ساختند و نذر قالیبافان برای بافتن فرش ویژه مکان‌های مذهبی نیز در همین چارچوب قابل اشاره است.
این مدرس دانشگاه در نزدیکی فرش با مضامین و مفاهیم مذهبی به موضوع مرگ‌اندیشی اشاره کرد و گفت: استفاده از فرش روی مقابر، قرار گرفتن تابوت روی فرش، تکاندن گرد و غبار فرش بر روی تابوت اموات به نشانه همراه شدن غبار پای زائران اماکن مقدس با پیکر اموات نمونه‌هایی از این قرابت است.
حمید کارگر در ادامه به برخی از نمادها و نشانه‌های موجود در فرش پرداخت و گفت: نماد و نشانه‌ها و مفاهیم فراوانی در فرش ایرانی به‌کار رفته‌اند که هرکدام به نحوی به معنویت و اعتقادات خاصی اشاره دارند. برای نمونه در فرش ایرانی میل به مرکز وجود دارد؛ بدین معنا که حرکت از حواشی و پیرامون شروع می‌شود و به مرکز و متن می‌رسد. نقش‌ها از مرکزیتی تبعیت می‌کنند، فرم‌ها در پیرامون دایره مرکزی متضمن مفهوم نقصان هستند و به هنگام تبدیل به مرکز، گویی به‌نوعی کمال دلالت دارد. لچک‌ها و گل‌های پراکنده در ترنج کامل می‌شوند. این کمال‌گرایی متضمن مفهومی دینی است که بر فرش ایرانی رخ نموده است.
این پژوهشگر هنر و رسانه همچنین افزود: در فرش ایرانی وحدت و کثرت وجود دارد؛ یعنی اسلیمی‌ها، ختائی‌ها و همه نقوش در عین تنوع و کثرت، از یک کلِ واحد تبعیت می‌کنند و فرش نیز در نگاهی کلان حاصل از میلیون‌ها گره است که این گره‌ها در پیوند تار و پودها از کثرت به وحدت می‌رسد و کلّی واحد را شکل می‌دهند.
کارگر در بخش دیگری از سخنان خود به پیوند نقش گیاهان و حیوانات با باورهای دینی یا اساطیری پرداخت و اعداد و تکرار نقوش را نیز متضمن مفاهیمی ویژه برشمرد.
وی در این‌باره گفت: برای نمونه نقوش چهارگانه را می‌توان نماد چهار عنصر اصلی حیات یا چهار فصل سال است و از سوی دیگر تکرار برخی نقش‌ها در فرش ایرانی به منزلۀ چیزی شبیه ذکر بوده و نیز دستاویزی برای بافنده به شمار می‌آمده تا نیروهای ماورائی را به یاری بخواهد.
مدير عامل شركت فرش آستان قدس رضوى در ادامه به توصیف ارتباط برخی طرح‌ها و نقوش رایج در فرش‌های ایرانی از جمله نقش بته، نقش ماهی، طرح محرابی، طرح باغی و نقش درخت زندگی با هنر دینی پرداخت.
حمید کارگر در پایان این وبینار تخصصی به پرسش‌های مخاطبان پاسخ داد.
